Ανάγνωση... Μια ξεχασμένη συνήθεια

Είναι κοινός  τόπος  πλέον ότι το αναγνωστικό κοινό περιορίζεται με ραγδαίους ρυθμούς. Οι στατιστικές μελέτες  το επιβεβαιώνουν περίτρανα και τα αποτελέσματα των ερευνών στην κατηγορία των εφήβων και νεαρών ατόμων είναι αποθαρρυντικά. Εμείς οι εκπαιδευτικοί ερχόμαστε σε καθημερινή επαφή με την αγωνιώδη δήλωση των γονιών: «Τα παιδιά μας δε διαβάζουν εξωσχολικά βιβλία, αδιαφορούν για την προαιρετική γνώση που παρέχεται εκτός της σχολικής κοινότητας, αγνοούν την αξία λογοτεχνικού βιβλίου».

Αυτή η απαξίωση του βιβλίου σαφώς συνιστά σημείο των καιρών, αυτών των δύσκολων καιρών γεμάτων ανακατατάξεων, μετασχηματισμών και ηθικού κατακερματισμού, και εκπορεύεται από  μια «σύγχρονη» αντίληψη των πραγμάτων. Σύμφωνα με αυτήν  διανύουμε την εποχή της ήσσονος  προσπάθειας, του ελάσσονος κόπου, όπου τα αγαθά δεν αποκτώνται «κόποις» αλλά με την καταβολή των λιγότερο δυνατών σωματικών, πνευματικών ή ψυχικών δυνάμεων. Έτσι λοιπόν από τη διαμάχη λόγου και εικόνας  στέφεται νικήτρια η εικόνα, γι΄αυτό και άλλωστε η κυριαρχία της τηλεόρασης ή του υπολογιστή είναι αδιαμφισβήτητη. Αν σε αυτά προσθέσουμε το χρησιμοθηρικό  πνεύμα που κατατρύχει τις ανθρώπινες επιλογές, μπορούμε να εντοπίσουμε την αιτία των κακών.

Ωστόσο η συνειδητή, εκούσια στροφή προς το βιβλίο, και δη το λογοτεχνικό, και η γόνιμη μελέτη του όχι μόνο αποτελεί επιτακτική ανάγκη, αλλά είναι, νομίζω, και το αντίδοτο στην καταστροφική πορεία του σύγχρονου πολιτισμού και στην απεμπλοκή από τη δίνη του επιφανειακού, του ρευστού, του εφήμερου.

Εμείς οι ίδιοι οι δάσκαλοι συνηθίζουμε να προτρέπουμε τα παιδιά να διαβάζουν βιβλία. Ισχυριζόμαστε ότι με την ανάγνωση κατακτούμε βαθύτερα και ουσιαστικότερα το γλωσσικό μας όργανο, αποκτούμε ασυνείδητη αλλά σταθερή γνώση των συντακτικών και γραμματικών φαινομένων, «αισθανόμαστε» τη γλώσσα μας. Και φυσικά όλα αυτά είναι εντελώς ορθά. Αλλά ούτε κατά διάνοια δεν είναι επαρκή. Αυτό που αποκομίζουμε από την αδιάλειπτη επικοινωνία μας με τον κόσμο των βιβλίων υπερβαίνει κατά πολύ την άμεση, απτή ωφέλεια της γλωσσικής επάρκειας.

Το βιβλίο σφυρηλατεί τις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου, ευνοώντας την ανάπτυξη της σκέψης, της κριτικής ικανότητας , της αντικειμενικής, ορθολογιστικής θεώρησης των πραγμάτων με αποτέλεσμα την καταπολέμηση των προκαταλήψεων που δυσχεραίνουν  την ανθρώπινη συμβίωση και κρατούν δέσμιο τον ανθρώπινο νου. Αποτελεί εστία προβληματισμού και πνευματικής αναζήτησης, ανοίγει παράθυρα στον κόσμο, προσφέρει πνευματική απόλαυση. Και συνεχίζω. Η ηθική θωράκιση του ανθρώπου είναι και αυτή απόρροια της εξοικείωσης με το βιβλίο. Η ανθρώπινη ψυχή εξευγενίζεται, καλλιεργείται, γίνεται φορέας ανώτερων πανανθρώπινων και διαχρονικών αξιών και ιδανικών που ναρκοθετούν την απάθεια και την αναλγησία. Αξιοσημείωτο είναι  εξάλλου  ότι φέρνει σε επαφή το νέο τόσο με τα σύγχρονα προβλήματα, όσο και με την πείρα του παρελθόντος, και κατά συνέπεια καθίσταται σαφές ότι συνιστά φωτεινό σηματοδότη που καθοδηγεί και ισχυροποιεί το άτομο με την ανάπτυξη γόνιμης εσωτερικής  ζωής.

Αν λοιπόν θέλουμε να αποφύγουμε την τελμάτωση, την ισοπέδωση και αν αναζητούμε σημεία αναφοράς και πίστης στις σύγχρονες μαζοποιημένες κοινωνίες, νομίζω ότι υπάρχει λύση:

Ας ανοίξουμε ένα βιβλίο, ας αναζητήσουμε την πηγή έμπνευσής του, ας αναρωτηθούμε για τις συνθήκες γέννησής του, ας διεισδύσουμε στην ουσία του, στα βαθύτερα στρώματά του, ας αφεθούμε να παρασυρθούμε από τη μαγεία του, ας ταξιδέψουμε στο παράλληλο σύμπαν του, ας προβληματιστούμε, ας ασκήσουμε κριτική και γενικά ας διαβάσουμε…..

Η γλώσσα που δεν γνωρίζει σύνορα

Η μουσική είναι «η γλώσσα που δεν γνωρίζει σύνορα» και που «ενώνει τους ανθρώπους».

Θα ξεκινήσουμε την περιήγηση στον κόσμο της μουσικής με μια ετυμολογική επισκόπηση του ελληνικού όρου, που στη συνέχεια έγινε λατινικός και κατ’ επέκταση πανευρωπαϊκός, διότι μέσα στην ίδια τη γλώσσα ανακαλύπτουμε φυλετικά αρχέτυπα, τα οποία, αν και δείχνουν λησμονημένα, πολλές φορές αρκεί η αναφορά τους για να αναδυθούν και πάλι στο συλλογικό Νου.

Η λέξη Μουσική προέρχεται από τις Μούσες, τις εννέα αρχαίες ελληνικές θεότητες. Οι Μούσες ήταν θυγατέρες της Μνημοσύνης (δηλαδή της μνήμης, διότι η ίδια η μουσική λειτουργεί μόνον με βάση την ακουστική μνήμη, εφόσον δεν υπήρχε τότε μηχάνημα αναπαραγωγής ήχου και η μουσική εκτέλεση γραφόταν μόνο στη μνήμη) και του Δία. Άλλες παραδόσεις τις θέλουν κόρες της Αρμονίας ή του ουρανού και της Γαίας.

Οι Μούσες δε σχετίζονται αποκλειστικά και μόνο με τη στενή έννοια της μουσικής, όπως την εννοούμε σήμερα, δηλ. τη σύνθεση, εκτέλεση και ακρόαση οργανικών ήχων, ασμάτων και ρυθμικών αξιών. Αυτές υπαγορεύουν στους ηγέτες λόγους, δια των οποίων θα επαναφέρουν την ειρήνη στους λαούς. Άρα είναι πρώτιστο καθήκον ενός «φωτισμένου» ηγέτη να έχει την ικανότητα να επικοινωνεί με τις Μούσες, αλλιώς είναι σφετεριστής και όχι ηγέτης τους χαρίζουν ακόμη το δώρο της πραότητας, για να είναι αγαπητοί στους υπηκόους τους. Είναι θεότητες που κυριαρχούν στη Σκέψη, με όλες της τις μορφές, από τις γήινες μέχρι τις ουράνιες. Έτσι εξηγείται και η εκδοχή της καταγωγής τους από τον Ουρανό και τη Γαία. Το πρώτο άσμα των Μουσών ήταν ο ύμνος της νέας τάξης που δημιουργήθηκε στο σύμπαν μετά τη νίκη των Ολύμπιων θεών πάνω στους Τιτάνες.

      Η Καλλιόπη, μητέρα του Ορφέα και κατ’ άλλους του Ομήρου, είναι προστάτιδα της Επικής

        ποίησης, που αντιστοιχεί κατά κύριο λόγο στην ομηρική εποχή και θεωρούνταν η πλέον

        αξιότιμη από τις Μούσες.

      Η Κλειώ (κλέος = δόξα) είναι η πρώτη των Μουσών, προστάτιδα της Ιστορίας και του Έπους.

      Η Πολύμνια, μητέρα του Έρωτα και κατ’ άλλους του Ορφέα, προστάτιδα της Μιμικής και

        εφευρέτης της Λύρας, της Όρχησης (=χορός) και της Γεωμετρίας.

      Η Ευτέρπη, εφευρέτης της Αυλητικής (ο αυλός είναι ο πρόγονος του φλάουτου).

      Η Τερψιχόρη, προστάτιδα της Χορικής ποίησης και του χορού.

      Η Ερατώ, προστάτιδα της Λυρικής ποίησης και του έρωτα, εφευρέτης του Χορού και των

        Ύμνων προς τους αθανάτους. Έχει σαν έμβλημα την αρχαία ελληνική κιθάρα.

      Η Μελπομένη (μολπή = χορευτικό άσμα προς τιμή θεού), εφευρέτης και προστάτιδα της

        τραγωδίας.

      Η Θάλεια είναι προστάτιδα της Κωμωδίας και γενικότερα της ευθυμίας.

      Η Ουρανία είναι προστάτιδα της Αστρονομίας.

Παρατηρούμε πως η μουσική ήταν ένας τρόπος περιγραφής του κόσμου με βάση την οποία οι αρχαίοι ζούσαν τόσο τις καθημερινές τους πράξεις όσο και ρύθμιζαν τις τελετές τους καθ’ όλο το έτος.

Στον Χριστιανισμό επίσης (Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Διαμαρτυρόμενοι) υπάρχουν απολυτίκια, λειτουργίες και καντάτες για τις Κυριακές και τις γιορτές του έτους.

Μετά το τεράστιο εκκλησιαστικό και κοσμικό έργο του Μπάχ, η μουσική αλλάζει πλέον εποχή και νοοτροπία. Υπό την επήρεια του διαφωτισμού και με σταθμούς εκκίνησης τους Γερμανούς προκλασικούς και τη μουσική του Μότσαρτ, ο άνθρωπος απομακρύνεται από την τυφλή πίστη και αναπτύσσει τεχνικές δεξιοτεχνίας αλλά και πολύπλοκης σύνθεσης.

Μήπως όμως φτάσαμε σε ένα ακόμη οριακό σημείο τόσο για τη μουσική όσο για την ανθρωπότητα και το υπάρχον σύστημα καταρρέει, όπως και οι πρόγονοί του; Μήπως τα στιχουργικά, φωνητικά και θεαματικά απόβλητα που μας τροφοδοτούν κάθε μήνα οι πολυεθνικές δεν είναι δυνατό να αντιστοιχούν στην πραγματική ποιότητα των ακροατών και θεατών τους και είναι προϊόν παρηκμασμένων δυνάμεων που ασκούν εξουσία και αντλούν την ισχύ τους από τα πλήθη;

Δεν ισχυρίζομαι πως πρέπει ξανά να συνθέσουμε κλίμακες για κάθε μέρα του χρόνου και να είμαστε τόσο μυσταγωγοί όσο οι αρχαίοι ανατολίτες, αλλά τουλάχιστον αν θέλουμε έναν νέο παγκόσμιο πολιτισμό ας μην αφήσουμε να μας ισοπεδώσουν κάθε ίχνος αξιοπρέπειας.

Σε τελική ανάλυση, ο Λόγος του Θεού δημιούργησε τον κόσμο και σημασιολογικά ο Λόγος του Θεού δημιούργησε τον κόσμο, δηλαδή ο πρωταρχικός κραδασμός είναι και αυτός μία πολύ υψηλή μουσική συχνότητα. Ο Απόλλωνας ήταν τόσο ο Θεός του Φωτός όσο και της Μουσικής. Γι’ αυτό κλείνω με την ευχή η μουσική στη ζωή μας να σημαίνει κάτι παραπάνω από την εκτονωτική ζωή της νύχτας.  Χωρίς να υποβιβάζω τη σεληνιακή της γοητεία, οφείλουμε όμως να έχουμε επίγνωση του ότι με αυτήν χτίζουν και διαφυλάττουν τον κόσμο οι ηλιακοί θεοί του Φωτός. Η μουσική ας γίνει αυτό που την όρισαν να είναι δεκάδες πολιτισμοί πριν από εμάς, δηλαδή μυητικό μονοπάτι προς τη Γνώση και τη Σοφία.